Κυριακή 28 Ιουνίου 2009

Αξιοπρέπεια: το τελευταίο οχυρό


Αφαίρεσε από έναν άνθρωπο την αξιοπρέπεια και αυτό που μένει είναι ένα ζώο ικανό για τα πάντα.

Γιατί το μόνο που εμποδίζει έναν άνθρωπο να φερθεί σαν ζώο, πέρα από την απειλή της τιμωρίας που προβλέπεται για κάθε αξιόποινη πράξη, είναι η εικόνα που έχει για τον εαυτό του και στην οποία είναι ανά πάσα στιγμή υπόλογος. Αν η εικόνα αυτή κουρελιαστεί μαζικά, δε μένει τίποτα. Ο νόμος από μόνος του είναι σαφώς ανίκανος να χαλιναγωγήσει μια αγέλη άγριων ζώων.

Η πυραμίδα του Maslow ιεραρχεί τις ανθρώπινες ανάγκες σε πέντε επίπεδα. Από τη βάση προς την κορυφή, αυτά είναι:

1. Φυσιολογικές ανάγκες (οξυγόνο, νερό, φαγητό, ύπνος, ένδυση)
2. Ανάγκες ασφάλειας (υγεία, οικογένεια, εργασία, ιδιοκτησία)
3. Κοινωνικές ανάγκες (οικογένεια, έρωτας, φιλία)
4. Ανάγκες υπόληψης (αυτοεκτίμηση, αυτοπεποίθηση, επιτεύγματα, σεβασμός προς τους άλλους, σεβασμός από τους άλλους)
5. Ανάγκες αυτοπραγμάτωσης (ηθική, δημιουργικότητα, αυθορμητισμός, επίλυση προβλημάτων, απουσία προκαταλήψεων, αποδοχή της πραγματικότητας)

Υποθέτω ότι ακόμα και όταν δεν εξυπηρετούνται οι ανάγκες των ανώτερων τεσσάρων επιπέδων, ο άνθρωπος γενικά μπορεί να διατηρήσει την αξιοπρέπειά του, αρκεί να εξυπηρετούνται οι ανάγκες του βασικού επιπέδου. Μα αν του στερήσεις το νερό, το φαγητό, τον ύπνο, τη ζέστη, τη στέγη, το πιο πιθανό είναι ότι αργά η γρήγορα θα εστιαστεί αποκλειστικά στην προσπάθεια ικανοποίησης των βασικών αυτών αναγκών και θα αποσυνδεθεί από το υπερεγώ του, δηλαδή από το σύνολο των αξιών και ιδανικών του. Αυτό επιτάσσει το ένστικτο της επιβίωσης, που είναι ισχυρό. Ανίκητο, όχι. Το ανθρώπινο βουλητικό έχει τη δύναμη να νικήσει το ένστικτο της επιβίωσης και κάθε περιστατικό αυτοθυσίας αποτελεί απόδειξη αυτής της πρότασης. Μόνο που τα περιστατικά αυτοθυσίας δεν είναι συχνά. Συνήθως το ένστικτο της επιβίωσης υπερισχύει.

Σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, 1,4 δισεκατομμύρια άνθρωποι ζουν σε ακραία φτώχεια. Που σημαίνει ότι δεν ικανοποιούνται κάποιες από τις βασικές τους ανάγκες, αυτές της βάσης της πυραμίδας του Maslow. Που σημαίνει ότι ένας στους πέντε ανθρώπους πάνω στη Γη στερείται αξιοπρέπειας. Το ποσοστό αυτό είναι το χαμηλότερο στην ιστορία. Μέσα στον εικοστό αιώνα το ποσοστό των ανθρώπων σε ακραία φτώχεια έπεσε από το 59% στο 19%.

Αν και η γενική τάση εμπνέει αισιοδοξία, ορισμένα επί μέρους στοιχεία εγείρουν κάποια επιφυλακτικότητα. Στις ΗΠΑ μεταξύ των ετών 2000 και 2004 σημειώθηκε μια σημαντική αύξηση της φτώχειας. Περισσότεροι από 5 εκατομμύρια νεόπτωχοι εμφανίστηκαν σε αυτό το διάστημα των τεσσάρων ετών, ανεβάζοντας το ποσοστό της φτώχειας στη χώρα από 11,3% σε 12,6%.


Ίσως να σκεφτεί κανείς ότι μας είναι αδιάφορο το τι συμβαίνει στις ΗΠΑ, αλλά ας το ξανασκεφτεί, γιατί αυτή είναι η χώρα που δημιουργεί τις τάσεις τις οποίες αμέσως ή με κάποια καθυστέρηση ακολουθεί στη συνέχεια όλη η δύση ή, κατά περίπτωση, όλη η υφήλιος. Εξάλλου, η τρέχουσα οικονομική κρίση δείχνει πόσο τοπικό μπορεί να παραμείνει ένα πρόβλημα, ιδιαίτερα όταν είναι οικονομικής φύσεως και εμπλέκονται σε αυτό μεγάλοι παίκτες, όπως οι ΗΠΑ.

Το αν βρισκόμαστε ή όχι μπροστά σε ένα επερχόμενο τσουνάμι νεόπτωχων θα το απαντήσει η ιστορία. Το σίγουρο είναι ότι οι σύγχρονες «αρχές» λειτουργίας της οικονομίας και της εξουσίας, όπως η φαυλοκρατία, η διαφθορά, η κακοδιαχείριση, η απληστία, η κοινωνική αναλγησία, δεν βοηθάνε στην αποσόβηση ενός τέτοιου κινδύνου.

Αφαίρεσε από έναν άνθρωπο την αξιοπρέπεια και αυτό που μένει είναι ένα ζώο ικανό για τα πάντα.

Αφαίρεσέ την από πολλούς και αυτό που προκύπτει είναι η ζούγκλα.

Ρομπέν

Κυριακή 21 Ιουνίου 2009

Και μετά τι;


Το κρίσιμο μέγεθος είναι ο χρόνος.


Το κρίσιμο ερώτημα είναι: Και μετά τι;

Αυτό το ερώτημα είναι καθοριστικό σε κάθε περίπτωση που δεν γνωρίζεις το μέλλον. Δηλαδή πάντα.


Ας πούμε ότι το αεροπλάνο σου έπεσε στην έρημο. Πρέπει να περπατήσεις, για να σωθείς. Δεν ξέρεις για πόσο χρόνο. Για μια μέρα, μια εβδομάδα, έναν μήνα; Το σακίδιό σου περιέχει μπουκάλια με νερό. Έτερος επιζήσας, ένας Αμερικάνος, φέρει σακίδιο γεμάτο με δολάρια. Ένα εκατομμύριο δολάρια, σου λέει. Αλλάζουμε σακίδια; Λες, μερικά μπουκάλια νερό για ένα εκατομμύριο δολάρια, είναι η ευκαιρία της ζωής μου. Good deal. Λες. Και κάνεις το λάθος. Ξεχνάς να θέσεις το κρίσιμο ερώτημα: Και μετά τι; Αν χρειαστεί να περπατήσεις για μέρες, τι θα πίνεις; Δολάρια;


Κάποτε ο άνθρωπος έτρωγε ό,τι έβγαζε ο κήπος του. Ήξερε τι έτρωγε. Μετά η οικονομία άλλαξε. Οι δουλειές άλλαξαν. Λίγοι παρέμειναν καλλιεργητές. Στην αρχή τα πράγματα ήταν πιο ελεγχόμενα. Στο χωριό σχεδόν ό,τι χρειαζόσουν το παρήγε κάποιος συγχωριανός. Πάλι ήξερες τι έτρωγες. Ή περίπου.


Μετά όλα μεγάλωσαν: οι εταιρίες, οι παραγωγές, η ματαιοδοξία, η απληστία. Ο κόσμος στοιβάχτηκε στις πόλεις. Και μετά τι; Δεν ξέρεις τι τρως και τι είδους επιπτώσεις έχει στο σώμα σου. Δεν ξέρεις πώς παράγεται και ποιος το παράγει. Δεν ξέρεις τις προθέσεις και τα σχέδια αυτού που το παράγει. Έχεις χάσει εντελώς τον έλεγχο της τροφής σου.


Και μετά τι;

Και μετά έρχονται κάτι τσίφτες και σου λένε, θα τρως μεταλλαγμένα και θα μεταλλαχτείς και θα φύγεις πριν την ώρα σου. Δεν μπορείς να κάνεις διαφορετικά, γιατί οι τσίφτες έχουν εξαγοράσει ή εξοντώσει όλους τους άλλους παραγωγούς. Γιατί δεν υπάρχει πια φυσική καλλιέργεια. Γιατί ο μεταλλαγμένος σπόρος είναι γενετικά επικρατής και ο φυσικός υπολειπόμενος, επομένως ο μεταλλαγμένος μολύνει και μεταλλάσσει τον φυσικό. Γιατί ο άνεμος παρασύρει τον μεταλλαγμένο και τον πάει παντού, για να μολύνει τα πάντα.


Και έρχεται η στιγμή που δεν έχει μείνει τίποτα φυσικό. Τίποτα. Σου έκλεψαν την τροφή σου. Τους άφησες να σου την κλέψουν. Εσύ.


Γιατί τους άφησες;


Πάμε ένα βήμα πίσω.

Δουλεύεις σαν είλωτας για να πληρώσεις το πανάκριβο νοίκι και την πανάκριβη, αν και ευτελούς πια θρεπτικής αξίας, τροφή σου, αυτήν που κάποτε παρήγες ο ίδιος. Το μυαλό σου τρέφεται με ροές εικονικής πραγματικότητας από την τηλεόραση, από τα μίντια. Είσαι εθισμένος στην κατανάλωση. Ακόμα και τα όνειρά σου είναι υποβολιμαία.


Υπάρχεις μόνο σε ένα αυστηρά ζωώδες επίπεδο. Δυνατότητα υπέρβασης δεν υπάρχει, το λένε και επιστήμονες. Άλλος τρόπος δεν υπάρχει, το λέει η πλειοψηφία. Ελπίδα δεν υπάρχει, το νιώθεις.


Και μετά τι;


Δεν ρωτάς.

Ρομπέν


Κυριακή 14 Ιουνίου 2009

Άνθρωπος, ο τραγικός


Ο άνθρωπος είναι ον τραγικό. Έχει επίγνωση της ύπαρξής του, μα και της θνητότητας του: ανά πάσα στιγμή η φυσική του ύπαρξη μπορεί να ακυρωθεί και αργά ή γρήγορα αυτό θα συμβεί. Είναι μία από τις μεγαλύτερες βεβαιότητες.

Δύσκολα το χωράει ο νους. Είσαι σε ένα μέρος που σφύζει από ζωή, γύρω σου χιλιάδες άνθρωποι κυκλοφορούν, δημιουργούν, σχετίζονται, ζουν, και οι πιθανότητες λένε ότι την επόμενη ώρα κάποιοι εκ των χιλιάδων θα έχουν πάψει να υπάρχουν και τίποτα δεν αποκλείει το ενδεχόμενο να είσαι ένας από αυτούς. Πραγματικά αδιανόητο.

Τα καθημερινά μας έργα ουδόλως απηχούν αυτήν την τραγική πραγματικότητα. Κάνουμε σχέδια και τα υλοποιούμε, με ορίζοντα, θαρρείς, την αιωνιότητα. Ειδικά στις πόλεις το κακό είναι πλήρως ξορκισμένο, αφού εκεί οι κύκλοι ζωής και θανάτου της χλωρίδας και της πανίδας είναι περίπου αθέατοι, ενώ η δύναμη της μηχανής δίνει μια ψευδαίσθηση επικυριαρχίας του ανθρώπου πάνω στη φύση, άρα και πάνω στους κύκλους της, άρα ψευδαίσθηση αθανασίας. Και αν όχι ψευδαίσθηση αθανασίας, τουλάχιστον, όμως, ψευδαίσθηση ελέγχου. Οι περισσότεροι υποθέτουμε ότι θα έχουμε κάποιο είδος ελέγχου πάνω στο μέλλον μας. Για παράδειγμα, ποιος, όταν σκέφτεται το μέλλον, βλέπει τον εαυτό του στα γεράματα ανήμπορο και μόνο σε ένα σκοτεινό δωμάτιο; Ελάχιστοι; Κανείς; Κι όμως δεν είναι λίγοι όσοι τελειώνουν τη ζωή τους ανήμποροι και μόνοι σε ένα σκοτεινό δωμάτιο. Τραγικό; Αληθινό πάντως.

Είτε σε σκοτεινό δωμάτιο είτε σε φωτεινό, το σίγουρο είναι ότι κανένας δεν διαφεύγει τον θάνατο.

Υπάρχουν δύο τρόποι να αντιμετωπίσει κάποιος αυτή τη νομοτέλεια. Ο ένας είναι να τη θυμάται και ο άλλος είναι να την ξεχάσει.

Η λήθη οδηγεί στην ανεπίγνωστη ύπαρξη και τελικά στην α-νοησία. Η αναζήτηση νοήματος της ύπαρξης είναι ένα πρόβλημα ορίων της ύπαρξης και ίσως το πιο σημαντικό των ορίων είναι ο θάνατος. Συνεπώς, λήθη θανάτου σημαίνει παραίτηση από την αναζήτηση νοήματος.

Από την άλλη μεριά, η συνεχής μνήμη θανάτου μπορεί να γίνει επώδυνη. Η αναμέτρηση με τη διαρκή και ανεξάλειπτη απειλή της ατομικής ύπαρξης (του εγώ), μπορεί να προκαλέσει έντονο άγχος, βαριά κατάθλιψη. Ναι, αν μνήμη θανάτου μετουσιωθεί σε παθολογική εσωστρέφεια.

Αλλά η μνήμη θανάτου μπορεί να μετουσιωθεί σε γόνιμη εξωστρέφεια. Μπορεί να γίνει μια απεγνωσμένη κραυγή έκφρασης του άρρητου, μπορεί να γίνει μια πρόσκληση σε κοινό βίωμα, μοίρασμα, της υπαρκτικής αγωνίας, της άγνοιας, της αδυναμίας. Δηλαδή μια πρόσκληση σε σχέση.

Ίσως, τελικά, αυτό να είναι το νόημα της θνητής ύπαρξης.

Ρομπέν


ΥΓ: Έρχεται στο μυαλό μου ο
Καζαντζάκης. Κάπου είχε γράψει ότι πίσω από κάθε πρόσωπο έβλεπε το κρανίο. Ο Καζαντζάκης είχε μνήμη θανάτου. Και όλο του το έργο είναι μια κραυγή.


Κυριακή 7 Ιουνίου 2009

Η χειραγώγηση των μαζών


Το κλασικό μοντέλο χειραγώγησης των μαζών, όπως εφαρμόστηκε επί πολλούς αιώνες, έχει ως βάση τον σκοταδισμό της εξαθλιωμένης ύπαρξης: είτε μιλάμε για σκλάβους και ακτήμονες στην προ-βιομηχανική εποχή είτε για ένα λούμπεν* προλεταριάτο στη βιομηχανική, το μοντέλο προβλέπει την άσκηση ελέγχου από μια πεφωτισμένη ολιγαρχία πάνω σ’ έναν αφώτιστο, πρωτόγονο όχλο.


Όταν οι κοινωνίες αστικοποιήθηκαν και η τεχνολογία επέτρεψε τη διάδοση της γνώσης, γεννήθηκε η επίγνωση και η αυτεπίγνωση στον νου ενός σημαντικού αριθμού ατόμων-πολιτών. Γεννήθηκε το δικαίωμα και η διεκδίκηση. Ουσιαστικά αναγεννήθηκε η δημοκρατία. Η χειραγώγηση βρήκε ύφαλο εκεί, αλλά δεν κώλωσε.


Το πιο σύγχρονο μοντέλο χειραγώγησης, όπως εφαρμόζεται κατά κόρον στη μεταβιομηχανική εποχή και κατ’ εξοχήν στη χώρα μας, έχει ως βάση τη συνενοχή: αυτούς που ξύπνησαν πια και διεκδικούν τους βάζεις στο κόλπο, με αποτέλεσμα να τους ευνουχίζεις ηθικά. Η συνενοχή ως ευνουχισμός αφαιρεί το δικαίωμα διαμαρτυρίας (πώς και σε ποιον να διαμαρτυρηθείς, όταν είσαι μέτοχος στη φαυλότητα;) και τη διάθεση αντίδρασης ή επανάστασης (που θα σήμαινε κίνδυνο απώλειας των κεκτημένων). Οι σποραδικές «αντιδράσεις» που σημειώνονται δεν είναι παρά κεκαλυμμένες αντιδικίες για το μοίρασμα της πίτας.


Παράλληλα επιχειρείται επιστροφή στον σκοταδισμό ή, να το πούμε αλλιώς, η ανάπτυξη ενός νεο-σκοταδισμού, δηλαδή του σκοταδισμού όχι πια της εξαθλιωμένης βιοτικά και μορφωτικά ύπαρξης, αλλά της αστικοποιημένης, κλιματιζόμενης και – θεωρητικά – μορφωμένης ύπαρξης. Ο νεο-σκοταδισμός επιτυγχάνεται με την απονέκρωση του λειτουργικού ρόλου της παιδείας (που είναι η ανάπτυξη κριτικής σκέψης), με την τηλεοπτική αποβλάκωση και με την ανοχή έως και πριμοδότηση κάθε είδους πλάνης (από αστρολογία και φενγκ-σουί μέχρι κούφια γη, αστρικές πύλες, 2012, κτίσματα στον Άρη, αστρικές προβολές, γαλαξιακούς προγόνους και διαστημικά παπάρια).


Εκτός από τον νεο-σκοταδισμό επιχειρείται και η νεο-εξαθλίωση: σαν ρετουσαρισμένος λούμπεν προλετάριος, ο σύγχρονος εργαζόμενος δουλεύει περισσότερο από όσο μπορεί ένας σκεπτόμενος κι ενεργός πολίτης, κερδίζει λιγότερα από όσα απαιτεί μια αξιοπρεπής διαβίωση και χρωστάει περισσότερα από όσα έχει περιθώριο να χρωστάει ένας ελεύθερος άνθρωπος. Η σούμα: μη σκεπτόμενος, μη ενεργός, μη αξιοπρεπής και ανελεύθερος. Δηλαδή εξαθλιωμένος.


Με τον έναν ή τον άλλο τρόπο ή με όλους μαζί, η χειραγώγηση διατηρείται και ενίοτε επιτείνεται.


Υπό τέτοιο καθεστώς ψηφίζουμε σήμερα. Έχει κανένα νόημα;


Προσωπική αίσθηση: οι ιδεολογίες έχουν πεθάνει και τα (μεγάλα τουλάχιστον) κόμματα έχουν πια αποκαλυφθεί ως κλίκες ιδιοτελών επιδιώξεων. Μένουν μόνο κάποια πρόσωπα, διάσπαρτα στο φάσμα του πολιτικού χώρου, τα οποία μοιάζουν να διασώζουν κάποια ποιότητα και εντιμότητα. Αδιάψευστο ερώτημα-κριτήριο, ανατομική λεπίδα για κάθε υποψήφιο: έρχεται για να δώσει ή για να πάρει;


Υπάρχουν στα σημερινά ψηφοδέλτια υποψήφιοι που έρχονται για να δώσουν;


Νομίζω πως ναι.

Ρομπέν



*λούμπεν [lúben] E (άκλ.): ~ προλεταριάτο, το πιο εξαθλιωμένο τμήμα της εργατικής τάξης, κατά τη μαρξιστική θεωρία, που δεν έχει ταξική συνείδηση. || (επέκτ.) για κάθε κοινωνικά εξαθλιωμένο στοιχείο: Στην περιοχή συχνάζουν ~ στοιχεία. || (ως ουσ.). [λόγ. < γερμ. Lumpen (proletariat) "κουρελοπρολεταριάτο"]

(από το λεξικό Τριανταφυλλίδη)